نخستين نشانهٔ محل دفن پيكر امام حسين (ع) يك درخت سدره بود و امروز معماري باشكوه حرم اين امام، يكي از پرازدحام‌ترين مكان‌هاي مقدس شيعيان است؛ بنايي كه بار‌ها مورد هجوم دشمنان قرار گرفت، اما امروز با نشانه‌هايي از هنر هنرمندان ايراني، مانند يك نگين در كربلا مي‌درخشد.
به گزارش پايگاه اطلاع رساني حج به نقل از ايسنا، چند روز پس از واقعهٔ عاشورا، پيكر امام حسين (ع) در همان محلي كه به شهادت رسيده بودند، توسط قبيلهٔ بني‌اسد به خاك سپرده شد. از همان زمان براي قبر سيدالشهدا (ع) يك درخت سدره را نشانه گذاشتند تا محل دفن اين بزرگوار براي زيارت شيعيان مشخص باشد.
دربارهٔ ساخت نخستين بناي آرامگاه براي امام حسين (ع) اختلاف نظر وجود دارد؛ برخي معتقدند قبيلهٔ بني‌اسد كه پيكر شهداي كربلا را دفن كردند، ساختماني هم براي آرامگاه امام (ع) ساختند و برخي ديگر مي‌گويند، نخستين آرامگاه به‌دست مختار ثقفي براي امام حسين (ع) ساخته شد.
هيچ كسي نتوانست نشانهٔ تو را از زمين كربلا محو كند
از زمان ساخت نخستين بنا به‌عنوان آرامگاه امام حسين (ع) تا امروز، در دوره‌هاي مختلف، ساختمان حرم بار‌ها مورد تجاوز دشمنان قرار گرفت. درخت سدره‌اي كه نخستين نشانهٔ قبر بود، به‌دستور هارون‌الرشيد بريده شد. پس از به قدرت رسيدن مأمون عباسي و آزادي عمل نسبي شيعيان، بناي تازه‌اي ساخته شد كه چند سال بعد، متوكل عباسي دستور داد آن را ويران كنند، زمينش را شخم بزنند و در آنجا كشاورزي كنند. اين بنا در زمان منتصر (فرزند متوكل) دوباره بازسازي شد.
حرم امام حسين (ع) در سال‌هاي دور
آنچه را كه امروز به‌عنوان بناي اصلي آرامگاه امام حسين (ع) در كربلا وجود دارد، به دورهٔ آل بويه متعلق مي‌دانند. در آن زمان به‌دستور عضدالدوله ديلمي، ساخت بناي آرامگاه امام حسين (ع) در سال ۳۶۷ هجري قمري شروع شد و چهار سال زمان برد تا كامل شود. اگرچه از آن زمان تا كنون تغييرات زيادي در تزيينات داخلي و خارجي حرم انجام شده و بار‌ها مورد تعمير و تغيير قرار گرفته است و يك‌بار هم به‌دليل آتش‌سوزي خسارت‌هاي بسياري به بنا وارد شد، اما ساختمان اصلي را همان بنايي مي‌دانند كه در آن دوره ساخته شد.
سلطان اويس، مؤسس سلسلهٔ جلايريان، از جمله كساني بود كه در بازسازي و تعمير حرم امام حسين (ع) نقش پررنگي داشت. دو فرزند او به نام‌هاي سلطان حسين و سلطان احمد نيز در اين بازسازي نقش داشتند.
نقش ايراني‌ها در بازسازي حرم سيدالشهدا (ع)
پادشاه‌هاي صفوي نقش مهمي در افزودن تزيينات به حرم امام حسين (ع) داشتند. نادرشاه از كساني بود كه در بازسازي و تزيين بارگاه امام حسين (ع) نقش داشت. پس از آن، قاجاريان وارد كار شدند. آغامحمدخان دستور نوسازي گنبد و تذهيب آن را داد و فتحعلي‌شاه هم ويراني‌هاي بنا براثر حملهٔ وهابي‌ها را تعمير كرد. در زمان ناصرالدين‌شاه هم طلاكاري گنبد تجديد شد.
حرم امام حسين (ع)
همهٔ ضريح‌هاي حرم امام حسين (ع) ساختهٔ دست هنرمندان ايراني در دوره‌هاي مختلف بوده است. آخرين ضريح ساخته‌شده براي اين حرم نيز در ايران ساخته شد. اين ضريح كه با ۱۱۸ كيلوگرم طلا همراه نقره و چوب درخت ساج ساخته شده، مانند ضريح قديمي، ولي از نظر ارتفاع كمي بلند‌تر است و مساحت آن حدود ۳۴ مترمربع و تعداد پنجره‌هاي آن ۲۰ باب است. علاوه بر اين، بسياري از تزيينات حرم از جمله آينه‌كاري‌ها هم كار دست هنرمندان ايراني است.
براي اين بنا ۱۰ ورودي به صحن داخلي با نام‌هاي «القبله»، «الرحمه»، «زينبيه»، «راس‌الحسين»، «السلطانيه»، «السدره»، «الاسلام»، «الكرامه»، «الشهدا» و «قاضي‌الحاجات» تعبيه شده، دو طرف ايوان طلا هم دو منارهٔ بلند است.
ويژگي منحصربه‌فرد حرم امام حسين (ع) شش‌گوشه بودن ضريح است كه براساس روايات گوناگون به‌دليل وجود قبر حضرت علي‌اكبر (ع) در پايين پاي ايشان، حرم اين‌گونه ساخته شده است.
قرابت معماري ايراني با معماري حرم امام حسين (ع)
حميدرضا عظمتي - معمار و عضو هيئت علمي دانشگاه - در گفت‌وگو با خبرنگار ايسنا، دربارهٔ معماري حرم امام حسين (ع) اظهار كرد: آنچه به‌طور مشخص مي‌توان دربارهٔ معماري حرم امام حسين (ع) گفت، اين است كه اين حرم به‌شدت متأثر از معماري ايراني ساخته شده است. به‌طور كلي، معماري حرم‌ها و بقاعي كه در سطح كشور و در قلمرو ايران وجود دارد، بسيار نزديك به معماري اين‌گونه بنا‌ها در خارج از كشور است.
ضريح جديد حرم امام حسين (ع)
او ادامه داد: عصر صفويه يكي از دوره‌هايي بود كه معماري در كشور ما گسترش خوبي داشت و تكنولوژي‌هاي پيشرفته‌تري به اين عرصه وارد شد. اين موضوع در معماري ساختمان‌هاي مهم دولتي، آموزشي و مذهبي مشهود است. تأثيرات اين تكنولوژي را مي‌توان در حوزهٔ معماري كشورهاي اطراف جست‌وجو كرد. بسياري از معماري‌هاي كشورهاي همجوار مانند پاكستان، افغانستان و كشورهاي آسياي ميانه و به‌طور خاص، كشور عراق كه قبور برخي ائمه (عليهم‌السلام) در آنجا قرار دارد، تحت نفوذ معماري ايراني در دورهٔ صفويه بودند.
سرپرست دانشگاه تربيت دبير شهيد رجايي دربارهٔ نزديكي معماري اين حرم با معماري‌هاي مشابه در ايران نيز گفت: امروز وقتي يك ايراني به حرم امام حسين (ع) و ساير بقاع متبركه‌اي كه در كشور عراق وجود دارد، وارد مي‌شود، به هيچ عنوان احساس غربت نمي‌كند، چون در معماري آن‌ها قرابت بسيار زيادي با معماري بقاع داخل ايران وجود دارد. معماري ايران صد درصد در معماري اين‌گونه بنا‌ها در خارج از كشور نقش داشته است و معماران ايراني از سال‌ها پيش به‌عنوان هنرمندان ممتاز اين عرصه به كشورهاي ديگر مي‌رفتند و به‌صورت مستقيم و غيرمستقيم در ساخته شدن شاهكارهاي معماري دنيا نقش داشتند. نمونهٔ اين بحث، ساختمان تاج‌محل در كشور هند است.
عظمتي ادامه داد: حتي همين حالا هم به‌دليل حساسيت‌هاي خاصي كه ايراني‌ها به امامان شيعه دارند، معماري ايراني در ساخت و تعميرات و تزيينات حرم مطهر امامان (ع) نقش پررنگي دارد.
نشانه‌اي براي يك شهر
او دربارهٔ ويژگي‌هاي معماري حرم امامان (ع) گفت: ساختمان اين حرم‌ها معمولا يك نشانه براي شهر است. اين بنا‌ها همواره طوري ساخته مي‌شوند كه به‌عنوان يك نشانه در شهر در نظر گرفته مي‌شوند. در عين حال كه بسيار باشكوه هستند، تناسبات انساني هم در آن‌ها رعايت شده است. از ديگر ويژگي‌هاي معماري اين بنا‌ها مي‌توان به محل نماز خواندن و نيايش زائران اشاره كرد كه در آن‌ها وجود سقف‌هاي بلند نشان از نزديكي به آسمان دارد. تزيينات متعددي كه در اين بنا‌ها به‌كار برده مي‌شود نيز ناشي از توجهات و تعلقات ويژه و تا حدودي وجود تكنولوژي در زمينهٔ معماري داخلي است.
بخشي از تزئينات حرم امام حسين (ع)
اين استاد دانشگاه همچنين به نقاط مشترك معماري حرم امام حسين (ع) با ساير حرم‌هاي ديگر از جمله حرم حضرت ابوالفضل (ع) و امام علي (ع) در كشور عراق اشاره و اضافه كرد: ويژگي مشترك اين بنا‌ها اين است كه يك بناي بزرگ هستند كه روي آن يك گنبد مستقر است. اطراف گنبد رواق‌هاي جانبي براي نيايش تعبيه شده و بلافاصله بعد از آن با يك حياط مواجه مي‌شويم و بعد هم ديوار بلندي كه به‌نظر مي‌رسد نقش حفاظتي و امنيتي در برابر هجوم دشمناني را داشته است كه در دوره‌هاي مختلف به قصد تخريب بنا به آن حمله مي‌كردند.
منابع:
- شهر حسين؛ سيدحسين مدرسي
- الكامل في التاريخ؛ ابن اثير
- تاريخ مرقد الحسين و العباس؛ سلمان هادي آل طعمه
- تاريخ منتظم ناصري؛ محمدحسن‌خان اعتمادالسطنه