حجاج بیت الله الحرام در آستانه سفری نورانی هستند، سفری سراسر نور و معرفت اما برای بهره بردن از این دریای بی حد و مرز باید زیبنده به صفاتی شد تا در شأن صاحبخانه بود. رعایت آداب و اخلاق در سفر از جمله این موارد است که در این نوشتار بدان اشاره می کنیم.
غسل
کسى که رهسپار دیار پاکان است و عزم کوى یار دارد، باید جسم و جان خود را پاک و پاکیزه کند تا لیاقت حضور داشته باشد. از این رو در آداب تشرف به حج و عمره، براى هر مقطعى غسلى وارد شده است؛ که باید از غسل قبل از حرکت، غسل براى احرام و ورود به حرم و غسل براى طواف و ... نام برد. پس از غسل دو رکعت یا چهار رکعت نماز بجا آورد و ادعیه مخصوص را خواند.
دعا هنگام سوار شدن
از امیرمؤمنان علی(ه) نقل شده که فرمودند: هنگام سوار شدن بر وسیله نقلیه، این دعا را بخوان: «بِسم اللَّهِ الحَمْدُللَّهِ الَذّی اکْرَمَنَا وَحملنا فی البَرّ والبَحْر وَرَزَقَنا مِنَ الطَّیّبات وَ فَضَّلَنا عَلى کَثیر مِمّن خُلِق تفضیلًا. سُبْحان الَّذی سَخَّرلَنا هذا و ماکنّا لَهُ مقرنین، رَبِّ اغْفِرْلی ذنوبىِ انّه لایَغْفِر الذّنوب الّا انْت» «بنام خدا، سپاس خداى را که ما را گرامى داشت و در خشکى و دریا حمل نمود و از غذاهاى پاکیزه روزى داد و بر بسیارى از مخلوقات برترى بخشید. منزه است آن کسى که این مرکب را مسخر ما فرمود و ما هم اورد آن نبودیم و تسخیر آن در توان ما نبود. خدایا، گناهانم را بیامرز که جز تو آمرزنده گناه نیست».
صدقه
کمک به مستمندان و صدقات مستحبى، در همه حال مطلوب است و آثار و برکات دنیوى و اخروى دارد. به ویژه در مورد صدقه به هنگام سفر توصیه اکید شده و آن را عامل دفع بلا‌ها و خطرات دانسته اند.
مراقبت اخلاقى در جمع میهمانان خدا
تطهیر بیت از هرگونه ارجاس و آلودگى ها، از یک سو به جهت حرمت خانه و انتساب آن به ربّ البیت و صاحبخانه است و از سوى دیگر به احترام میهمانى که به این خانه فرا خوانده شده و امانت الهى را بر دوش دارد. از این رو مهمانى که به این خانه وارد مى شود، باید احترام خانه و صاحبخانه را نگهدارد و تشریف و تکریمى را که آن میزبان کریم، براى وى قائل شده است درک کند. قدر و جایگاه خود را بشناسد و بداند که خانه پاک، زائر پاک مى طلبد، پاک از همه آلودگى هاى درون و برون، تا شایسته ضیافت الهى شود و گرنه میهمانى است ناخوانده که شایستگى پذیرایى ندارد.
صفوان جمال گوید: از امام صادق(ع) شنیدم که مى فرمودند: «هرگاه کسى آهنگ این خانه کند، اما داراى سه خصلت نباشد، به او توجه نمی شود: حلم و بردبارى که خشم و غضب را بدان مهار کند، خلق و خویى که به وسیله آن با همسفران خود مصاحبت کند و پارسایى و ورع که وى را از معاصى باز دارد.»
امنیت اخلاقى در حرم
حرم، حریم کبریایى است که علاوه بر انسان ها، همه جانداران و درختان و گیاهان و حتى جمادات و خاک و سنگ هاى مسجد الحرام و صفا و مروه، از امنیت برخوردارند و بدین جهت نباید مورد تعرض قرار گیرند، بدیهى است که در چنین فضاى روحانى و حریم امنى، باید همه حج گزاران در امان باشند. آیه «وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً» هر گونه امنیتى را شامل است. امنیت جانى، مالى، دینى و ناموسى، ... از شئون امنیت، امنیت اخلاقى است. از این رو دست و زبان و همه اعضا و جوارح را در این حریم پاک باید به بند بندگى کشید تا کارى بر خلاف شئون حج و آن محضر باشکوه انجام ندهند و این تمرینى باشد براى یک مسلمان که در همه حال و تمام عمر و هر جا که باشند، از سلامت و امنیت اخلاقى برخوردار شوند.
امنیت ناموسى
در راستاى همین امنیت اخلاقى است که زائران خانه خدا در طول سفر و مواقف و مشاهد باید تمرین کنند. دیده از محرمات و نامحرمان بپوشند و شاید با این فلسفه باشد که استتار وجه در حال احرام بر بانوان جایز نیست تا آزمایشى باشد براى مردان که چقدر بر نفس اماره تسلط دارند و لذا مردان و زنان باید سعى کنند از این امتحان درست بیرون آیند.
در آن ازدحام جمعیت که صد‌ها هزار مرد و زن از ملیت ها و رنگ هاى مختلف در تردد هستند و حتى در مسجد الحرام و در طواف و هنگام نماز لغزشگاه هاى نفسانى وجود دارد، به اصول عفاف و پاکى چشم و طهارت روح و جسم دقت کنند. این نکته در برخى روایات مورد توجه قرار گرفته و از ویژگى هاى مکه و حرم به شمار آمده است.
بردبارى در مشقت هاى سفر
سفر داراى مشکلات خاص خود است، حتى با امکانات رفاهى و تدارکات گسترده که امروزه وجود دارد؛ در این میان سفر حج نیز گرچه آکنده از معرفت و محبت و شوق و عشق است که سختى ها را هموار مى سازد، اما با این حال، پاره اى مشکلات غیرقابل اجتناب در این سفر وجود دارد. حکمت الهى ایجاب کرده و قلم صنع چنین رقم زده است که خانه کعبه در سرزمینى خشک و سوزان، در میان کوه هاى داغ و صخره هاى عبوس باشد و مشاعر عظام در وادى لم یزرع و کویر بى آب و علف، تا مؤمنان با تبعات و رنج سفر در معرض آزمایش قرار گیرند و جسم و روح آن‌ها پالایش شود و در وادى انقطاع از لذات مادى، صحراى محشر را بیاد آورند و لذات معنوى براى آن‌ها قابل لمس شود و بارقه ایمان و عشق درخشیدن گیرد.
ازدحام جمعیت، مشکل تردد وسائل نقلیه، پیاده روى هاى اضطرارى، گرمى هوا، خستگى، بى خوابى، بخصوص ایام عرفات و مشعر و منى و کمبود جاى استراحت و مشکل رساندن تدارکات و کاستى هایى که طبیعى این سفر است و سایر عوامل براى افرادى که سابقه تشرف ندارند، امورى غیر عادى است و آن را بر خلاف توقع و انتظار مى بینند؛ و گاه مى شود افراد کم ظرفیت و راحت طلب و ناز پرورده و پرتوقع را از حال عادى خارج مى سازد و عنان صبر و بردبارى را از کف آن‌ها مى رباید. با خرده گیرى هاى بى مورد، با این و آن مشاجره مى کنند. گاه با مدیر گروه، گاه با خدمه، گاه با همسفران و بالأخره باخودى و بیگانه به مکابره و منازعه و درشتگویى مى پردازند که با روح حج و فلسفه خودسازى وخویشتندارى تناسب ندارد.
اخلاق و آداب مصاحبت
نظام تربیتى اسلام، با هر مناسبت و در هر ارتباطى، آداب و اخلاق و حقوقى را مقرر داشته است؛ از آن جمله، آداب مسافرت و حق همسفر است، که فصلى از حقوق و اخلاق را تشکیل مى دهد. بدین ترتیب یکى از مهمترین مسئولیت هاى اخلاقى زائر، وظیفه شناسى او در رابطه با همسفرانى است که وى را در این سفر روحانى همراهى مى کنند که مواردى از آن را بر اساس روایات خاطر نشان مى سازیم.
معارفه و شناسایى: از آداب معاشرت این است که هر گاه گروهى مصاحبت مى کنند، در مرحله نخست از نام و نشان یکدیگر جویا شوند، معارفه کنند و انس بگیرند. اهمیت این امر تا بدان جاست که پیامبر خدا(ص) ترک آن را یکى از موارد جفا بر شمرده اند.
طرح دوستى افکندن: همچنین شایسته است که زائر با همسفران خود طرح دوستى بیافکند و از چنین فرصتى براى یافتن دوستان صالح و مؤمن بهره گیرد و با آنان رابطه داشته باشد نه اینکه آشنایى تنها از فرودگاه باشد تا فرودگاه و حاجیان تنها در مکه و مدینه یکدیگر را بشناسند و بعد هیچ!
حسن خلق
شیرینى سفر به حسن خلق، سعه صدر، گشاده رویى، گذشت و صبر و بردبارى است و سفر حج به لحاظ معنویّتى که دارد، از ویژگى مخصوص برخوردار است. از این رو بر زائر خانه خدا است که با اخلاق و خلق ستوده، مشى و سلوک کند تا علاوه بر آنکه از شیرینى این سفر بهره مى گیرد، به حج، معنویت و روحانیت بیشترى بدهد. از سخن پیامبر خدا(ص) است: «در میزان و ترازوى عمل انسان در قیامت، چیزى بهتر از حسن خلق نهاده نمى شود».
تحمل ناسازگارى ها
از آداب مصاحبت، تحمل ناسازگاری هاست. در سخن امام معصوم آمده است: «حسن همجوارى تنها به آزار ندادن بر دیگران نیست بلکه بردبارى در برابر اذیت ها نیز از حسن همجوارى است.» و نیز از کلام پیامبر اکرم(ص) است که «هرگاه دو تن همسفر شدند، آن کس که بیش از دیگر رفق و مدارا نسبت به رفیق خود پیش گیرد، نزد خدا محبوب تر و پاداشش عظیم تر است». بنابراین اگر زائر از همسفر خود، به هر دلیل، رفتارى نامطلوب دید، نخست باید از باب موعظه و ارشاد، با زبان ملایم و عطوفت و رأفت و حسن عمل، در صدد اصلاح او برآید و بالأخره اگر ناسازگارى ادامه یافت با تحمل و بردبارى سفر را به پایان برد و درصدد نزاع و مجادله و پاسخگویى برنیاید تا اجرى مضاعف از حج خود ببرد.
عفو و گذشت
بر زائر خانه خدا است که موجب آزار و نارضایتى کسى نشود. اما انسان مصون از خطا نیست و افراد وظیفه ناشناس همه جا هستند. هرگاه زائر با چنین مواردى مواجه شد، سزاوار است با بردبارى و گذشت از کنار آن بگذرد و مجادله و مخاصمه نکند و درصدد انتقام برنیاید. پیامبر(ص) طى خطبه اى در این باره مى فرماید: «کسى که خشم خود را فرو نشاند و از برادر مسلمانش درگذرد، خداوند پاداش شهید بدو عنایت فرماید.»
کمک به همسفران
همسفران همانند اعضاى یک خانواده اند، باید در همه حال و در رنج و راحت با هم باشند. به یکدیگر یارى رسانند. خدمت کردن به دیگران را که در روایاتِ سفر حج بسیار تأکید شده، دون شأن خود ندانند، که سیره اولیاى خدا چنین بوده است و علاوه بر آنکه یک فضیلت اخلاقى است، ارزش و پاداش عمل را افزون مى سازد. پیامبر خدا(ص) مى فرماید: «کسى که مسافر با ایمانى را یارى رساند، خداوند گرفتاریش را برطرف سازد و در دنیا و آخرت او را در پناه خود گیرد و از غم و اندوه گرانبار قیامت، که مردمان را به هراس مى افکند، رهایى بخشد.»
زائر باید از فردگرایى و گرایش گروهى محدود بپرهیزد؛ زیرا همه زائران میهمانان خدا هستند و کمک به آن‌ها از عبادت است. متاسفانه گاه دیده شده که تنگ نظرى بر فرد یا گروه حاکم مى شود و امکانات و وسیله نقلیه را از آن خود مى دانند و با وجودى که مى توانند به زائران دیگر، به ویژه هموطنان خود یارى رسانند، بى تفاوت مى گذرند و یا بخل مى ورزند و تنها به راحتى خود مى اندیشند که این با فلسفه حج در تضاد است.
همراهى با همسفران
همراهى با همسفر نیز از آداب و اخلاق مسافرت است. همسفر را نباید تنها گذاشت، به ویژه در سفر حج که به انس و همکارى و همگامى بیشتر نیاز است. بنابر این افراد آگاه، که این سفر را پیشتر پیموده اند و به راه و چاه آگاهند و افراد جوان که توانایى دارند، در رفت و آمد‌ها و مسیرهاى پیاده، بویژه در عرفات و مشعر و منا و رمى جمرات، که احتمال گم شدن یا بیمارى و سرگردانى زائر بسیار است، به دیگران یارى رسانند؛ زیرا براى افراد ناآگاه و تازه وارد و ناتوان، از نظر جسمى و روحى، انجام اعمال با مشکلاتى همراه است که مراقبت حال آن‌ها اهمیت بسیار دارد و از اجر و پاداش معنوى بالایى برخوردار است و کوتاهى کردن در این امر، بسا با خطرات جانى همراه باشد.
خضوع و تواضع
یکى از حکمت هاى عمیق حج، پرورش روح عبودیت و بندگى و تواضع و تذلل در پیشگاه خدا و مبارزه با خودبینى، عجب، غرور و روحیه استکبارى است. چنانکه ملاحظه مى کنیم لباس ساده احرام و ترک زینت و زیور، ژولیدگى و خاکسارى، و در مشاعر و مواقف و مطاف و سعى، همپاى خلق حرکت کردن، همه براى پرورش روح تواضع و تذلّل و خضوع و خشوع و نفى کبر و غرور، و تشخص و تعین و خودبینى و فرو ریختن مرزهاى طبقاتى است. از امیرالمومنین علی(ه) پرسیدند: چرا مکه را «بکه» گویند؟ فرمود: بدان جهت که گردنکشان و تبهکاران را درهم کوبیده است.
مراقبت زبان در معاشرت
افزون بر آنچه گفته شد، باید بکوشى در معاشرت با همسفران و مسلمانان دیگر، به نیکوترین وجه سخن بگویى. از خشونت، جسارت، جدال، دروغ، غیبت نیش زبان و سخنان رنجش آور و بیهوده و تفرقه انگیز برحذر باشى، خاصه در حال احرام و انجام اعمال و مناسک و زیارت که بیشترین توجه و ادب را مى طلبد. امام صادق(ع) مى فرمایند: «از فخرفروشى بپرهیز و برتو باد به پرهیزکارى که از معصیت خداوند بزرگ تو را باز دارد. چه، خداوند مى فرماید: آنگاه آلودگى را از خود بزدایید و از جمله آلودگى ها این است که در احرام خود سخن زشت بگویى، پس، چون داخل مکّه شدى و طواف خانه کردى و به کلام پاک زبان گشودى، این کفاره آن گناه است».